خراسان

موسیقی خراسان

در بستر خاک استان خراسان قبایل مختلفی زندگی میکنند که ازآداب و رسوم مخصوص به خود برخوردارند. و موسیقی پاره ای از این آداب و روسوم محسوب میگردد .خصوصا” موسیقی فولکلوریک در این ناحیه استثنائی میباشد .خراسان شاهرگ مهد ایران زمین است. این اقوام از خود گذشتگی را در طول تاریخ در مقابل دشوارها و معضلات و یا هجوم بیگانگان را کررا” نشان داده اند .موتیف های موسیقی اثبات کننده این مطلب میباشد ٫ زیرا در ساختار آن آثار حماسی فراوان دیده میشود.و کاملا مشهود است که در این خطه حماسه های فراوانی اتفاق افتاده است. موسیقی خراسان در واقع تاریخ آن است ٫ و موسیقی فولکلوریک قوچان بدلایل جغرافیائی ٫ ارتباطات و شرایط قلیمی همواره مورد توجه رهبران ٫ زائرین ٫ تجار و حتی دشمنان بوده است . نوای دو تار به همراه آوازهای بخشی ها نشانه ای از زیباترین و مفهوم رویدادهای زندگی مردمان در این منطقه است چون رویدا د غم انگیز٫عاطفی .روایتهای سردار آواز خان٫ جِجو خان ٫ سردار خاوران٫ رشید خان ٫ الله مزار ٫ رعنا یا ترانه های نظامی و معنوی جعفرقلی زنگلی ٫ نمونه است از موسیقی خراسان است که اشعار والا این ناحیه به همراه ۱۴ ملودی با ۴ لهجه مبین ابراز احساسات ٫نوید ها و درد های مردمی است با روحیه تضعیف شده و تاریخی مبهم شمال خراسان که مرکزیت آن قوچان است .میتوان در یک کلمه خلاصه نمود که موسیقی خراسان منتجه فعل انفعالات تاریخ آن است شامل فرهنگ و معیشت مردم این ناحیه ٫ بهمین دلیل سرزمین خراسان را قلب موسیقی آداب و رسوم بشریت مینامند. شایان توجه است هنر موسیقی همانند سایر هنر ها چون شعر و ادب و معماری دچار تحول شده است که شفافیت آن مود های مشهود آن است و دستگاههای موسیقی زائده از این مود ها است .مقامهای روحانی موسیقی توام بانوای خوش دوتار سینه به سینه گشته است و گنجینه هنری این منطقه را پر بار کرده است . مرتضی سلیمی کارشناس موسیقی مقامی میگوید :”طبیعت نقش بنیادی و ریشه ای در ملودی موسیقی مقامی ایفا میکند . موسیقی ایرانی شامل دوازده میزان و هفت دستگاه و کلا” دوازده نغمه. است که بعضی اوقات اگر در اجرای میزان ها پیچیده گی پیش بیآید نوازندگان مجبورند از اکتاو های مشابه غربی استفاده کنند. رضا مهدوی ریاست دانشکده موسیقی دانشگاه سوره معتقد است :موسیقی خراسان بقدری غنی وپر بار است که میتوان گهو اره موسیقائی دریک منطقه جغرافیائی وسیع دانست٫ که مبدا آن خراسان بوده تا به هرات ودر قسمتهائی آسیای میانه ختم گردد.در زمان حال موسیقدانان بزرگ شمال و جنوب خراسان در انتقال فرهنگ پر قدرت و کهن ایران کارهائی را ارائه داده اند که از مرزها اصلی ایران خارج گشته است بمانند زنده یاد استاد حاج قربان سلیمانی نوازنده دو تار مشهور خراسان. مهدوی گفت: زمانی که حاج قربانی در اروپا زخمه به سیمهای دو تار خود زد ٫ قلبها به ارتعاش در آمد ٫چشمها مات و مبهوت ماند و اشکها از چشمان حضار سرازیر گشت. ٫ بطوریکه موسیقدانهای اروپائی هنر او را ستودند و نوازندگی او را تحسین گفتند و موسیقی خراسان و ایرانی را پر بار و غنی خواندند. مهدوی پیرامون موسیقی مقامی گفت:کلمه مقام بدین معنا است “ جایگاه ایستاده” و مکان پر ارزش .اما از نظر موسیقائی این کلمه دارای تلفظهای گوناگون است که بستگی به لهجه های مناطق مختلف این ناحیه دارد از قبیل: مقام٫ موقام٫ موغم٫ تغام٫ مغم . ساختار و مباحث مربوط به آواهای مقامی در کتب اسلامی قرون وسطا مفصلا” تشریح شده است.آوای مقام که یک موسیقی کهن میباشددر واقع همین دستگاههای موسیقی کنونی است .بخاطر پهناوری خطه خراسان و موجودیت اقوام گوناگون در این منطقه ٫ موسیقی آن دارای طیف رنگارنگ زیبائی است . موسیقی خراسان بر دو بخش است: موسیقی شمال خراسان( شامل بجنورد٫ قوچان٫ شیروان و دره گز) و موسیقی غرب و میانی( شامل تربت جام ٫ تایباد٫ خواف٫ نیشابور و سبزوار)موسیقی شمال خراسان: شمال خراسان منزلگاه دو قوم کُرد وتُرک میباشد. موسیقی اصلی این منطقه کُردی میباشد که آنرا کُرمانجی می نامند. و لی موسیقی تُرکمن و غرب خراسان نیز هم در این منطقه رایج دارد. ترکیب موسیقی کُردی و ترکمن یک هارمونی خاصی در نمای موسیقائی این منطقه بوجود آورده است. دونوع موسیقی در این ناحیه متداول است : موسیقی آوازی وموسیقی بدون کلام ( سازی). موسیقی آوازی ٫ نوازندگان دو تار معمولا” ضمن نواختن ساز خود آواز نیز هم میخوانند .موسیقی بدون کلام (سازی) اغلب برای رقصها اجرا میشود که بعضی اوقات به همراه( قمشه و دایره) ٫ یا (با سُورنا و دُهل ٫) یا( کمانچه سه سیم و دُهل با دست نواختن) است . یک قروسه٫ دو قروسه ٫ شیش قروسه٫ انارکی٫ الله مزار٫ از موسیقی های آوازی معروف خراسان است ٫ و زهره ٫ طاهر ٫ نوائی٫ کوراغلی٫ گرایلی ٫ تجنیس ٫ شاختائی٫ لو٫ درنا و جظفرقلی به قطعات حماسی معروف است. داستانسرایان و خوانندگان این ناحیه را بخشیها و عاشقیها مینامند٫ نواختن سورنا و دهل ٫ قمشه و کمانچه و رقاصها مختص عاشقیها میباشد

حلقه ذکر طریقت نقشبندیه تربت جام-جهرم

طریقت نقشبند یه مجّددی در حیطه از تربت جام گرفته تا هرات در افغانستان پیروانی دارد که بنا بروایت بزرگان این طریقت پیروان این آئین از نظر نسب به امام علی٫ امام جعفر صادق ٫ بهأالدین نقشبند در بخارا و در پایان به شیخ احمد سَرهندی ملقب به مجّدد الف ثانی خواهند رسید. پیروان نقشبندیه مجّددی از نظر اعتقادات و نوع آئین با طریقت نقشبندیه کردستان تفاوت چندانی دارد. اگر تاریخ این طریقت را مرور کرد , در زمان حال پیروان آن در افغانستان به مراتب کاسته شده و در ایران متمرکز شده اند. بنیانگزار این طریقت شیخ احمد سرهندی میباشد. از مشایخ بزرگ این طریقت میتوان : خواجه بابای سماسی ـ بایزید بسطامی ـ شیخ احمد خرقانی ـ یعقوب چرخی و حسن تنتابی نام برد. رهبران این فرقه از بدو شروع تا کنون عبارتند از : مجدد الف ثانی ـ عبدالرحمان نقشبندی ـ شاه غوث ـ میر معصوم جان ـ فیوم ولی ـ شمس الله مجددی و محمد مظهر مجددی. محمد مظهر مجددی که اهل دهلی میباشد در مشهد ساکن است و علاوه بر مناطق بادقیس ٫ کوشک٫ قلعه نو و زنده جان در سرحدادت سرخس وترکمن صحرا هم مریدانی دارد. مراسم حلقه ذکر (جهر) در حالت نشسته انجام می شود٫ اگر مریدی درحالت سُکر باشد از جا بلند میشود و هو میکشد و الله می گوید.عموما” مراسم با سخنان پیر و یا خلیفه که پیرامون شریعت است آغاز و سپس ذکر و غزل خوانی ٫ مناجات ٫ مدح امامان ٫ روایتهائی در باره مشایخ گفته و خوانده میشود. در (جهر ) دوتار تنها سازی است که همراهی میکند. به جز ذکر و مناجات این مقام های متداول در این منطقه همانند حسن ـ جمشیدگی ـ هزاره ای ـ پلتان ـ نصر و جان ـ لیلی ها ـ گُل ـ دانه دانه ـ گل لاله اشتر خجو در ذکر حلقه خوانده نمی شود . بانوان اهل طریقت ٫ حلقه ذکر خاصی ندارند و آنان گفته های پیر طریقت را نقل میکنند 

موسیقی تربت جام

اگر نگرشی به فرهنگ و اداب سنن و موسیقی منطقه تربت جام و منطقه هرات در افغانستان داشته باشیم تفاوتی چندانی درفرهنگ وموسیقی آنان دیده نمی شود. مردم تربت جام به دو گویش تکلم دارند (پائین جام) که فارسی دری است و بالا جام مغایر با گویش فارسی دری است. آواهای این ناحیه را به دورسته تقسیم کرده اند. رسته ای که متر آزاد دارند ٫ رسته دیگر دارای متر مشخص هستند .از سازهای اصلی موسیقی تربت جام میتوان ازدو تار و سورنا نام برد. قطعاتی معروف بدون کلام که با ساز دو تار در تربت جام اجرا میشوند عبارتند از جمشیدگی ٫ هزارگی ٫ سرحدی ٫ الله مدد٫و ...........که در اجرای آن از قطعات آوازی مستثنی میباشند. آوازهای ناحیه تربت جام که دارای متر آزاد هستند عبارتند از : آواز جمشیدی. سرحدت٫ کوچه باغی ٫ هزارگی ٫ ( جمشیدی و هزارگی نام دو ایل در این منطقه است). ساختار آواز جمشیدی بر اساس اشعار دوبیتی بوده نحوه اجرا تقارنی بین شعر وموسیقی که به صورت هر بیت در یک پریود است «هر یک از دو مصرع اول دوبیتی در یک جمله و هر یک از دو مصرع دوم در یک جز ملودی » عموما دو تارمجزا کننده و رابط بین ابیات و آواز است. آوازهای منطقه تربت جام کلا یک منشا دارند و با نامهای گوناگونی شناخته شده اند از قبیل جمشیدی ٫ سرحدی ٫ کوچه باغی و هزارگی ٫ و........... اگر چه این آواز ها دارای نامهای گوناگونی هستند ولی منشا آن اصلی است ارتباط هریک را بصور زیر میباشد:

جمشیدی ـــــــــــــــ سرحدی جامی 
لیلی ومجنون ـــــــــــ معراج نامه 
الله مدد ـــــــــــــــــ آواز ٱهو 
آواز هوهو ــــــــــــــ کاکُل به ناز افکنده ای 
در آوازهای که دارای متر معین است ٫ پریود ها ی آن کوتاه و تحریر های کمتری در آن دیده میشود. ٫ در این رسته اغلب آوازها تشابه ساختار موسیقی دارند.قالب اشعار ان قبیل آوازها از تسلسل دوبیتی بر خور دار نمی باشد٫ بلکه ترکیبی است از بند ها و ترجیع بند ها که بطور متوالی سروده میشوند . از قبیل آوازهای هو هو ٫ الله مدد٫ آواز آهو٫ کاکل به ناز افکنده ای٫ زبیده ٫ پادایگی ٫ معراج نامه٫ قصه زمین و آسمان ٫ نوائی٫و آهو و......... آوازهای متداول و رایج این منطقه که از معروفیت خاصی بر خوردارند میتوان از نوائی٫ آهو نام برد. آواز نوائی دارای متر آزاد می باشد.اما در آواز آهو در مقدمه مختصر تغیراتی داده میشود. آوازهای که اشعار دوبیتی دارند ساز دو تار همراهی نمی کند و سکوت بر قرار است ولی پس از اجرای هر بیت ساز دو تار محتوای هر پریود را پاسخ میدهد. دلیل اینکه دو تار سکوت اختیار کرده وجود تحریر هائی در ساختار آوازی که دو تار قادر نیست آن را اجرا کند. در موسیقی تربت جام فقط از نام مقام استفاده میکنند و دارای شاخه های متعددی است . مانند مقام «پلتان » که نُه شاخه ومقام الله مدد دارای دوازده شاخه است. در مقامهای معمولا” سه تاهفده پرده وجود دارند. اشعار مرسوم در این منطقه اغلب از مولانا جلاالدین فقهی ٫ ملا داد علی ٫ خلیفه شیخ مرتضی و خلیفه ملا سلطان میباشد. در بعضی مواقع هم از اشعار بزرگانی چون سعدی ٫ حافظ ٫ نظامی ٫ اوحدی مراغه ای ٫ شاه نعت الله ولی ٫ سنائی ٫ مولانا عبدالرحمان جامی٫ بیدل ٫ شیخ احمد جامی٫امیر خسرو دهلوی و...... نیز استفاده میشود . همانطوریکه قبلا اشاره شد دو تار رایج ترین ساز این منطقه بوده ٫ یکی از سیمها نغمه را ودیگرسیم «واخوان »را اجرا میکند. . تعداد پرده های دو تار در زمانهای مختلف تغیر یافته در گذشته چهارده پرده بود که بعد به هشت و نُه پرده کاهش یافت ولی بعضی از ناموران این ساز چون کربلائی محمد خُرد ٫ ذوالفقار عسکری از دو تار چهارده پرده استفاده میکردند زیرا آنان معتقد بودنند که اجرای مقامهای چون جمشیدی و کوهستانی و سبز پری با دوتار کمتر از چهارده پرده دشوار است. زیرا این نوع موسیقی دارای وسط پرده و میان پرده میباشند.دو تار تربت جام دارای شیش کوک است: کوک سرحدی ـ کوک اشتر خجو (آهو) ـ کوک پرده چار(چهار) ـ کوک جفت (همصدا)که در اوج خلقه ذکر از آن استفاده میشود.ـ کوک دانه انار(اکتاو) و کوک طرب.

موسیقی کاشمر

منطقه کاشمر بعلت مجاورت به ناحیه تربت جام. از نقطه نظر موسیقی دارای ساختار مشترکی با موسیقی تربت جام دارد.ولی در برخی از آوا ها ا از ویژگی مخصوص به خود بر خوردار است.برای مثال آواز کاشمری تشکیل شده است از «فریادی» یا به عبارت دیگر (چار بیتی ها) «چهار بیتی » که یکی از آواز های بنیادی این ناحیه است که معمولا” بدون همراهی ساز خوانده میشود . گاهگداری این آواز به همراه نی نیز اجرا میگردد .این آواز در گذشته توسط ساربانان و یا چوپانام در دشت و صحرا خوانده میشد. از نمونه های فریادی میتوان «فراغی» و «حسینا» یاد کرد. این نوع موسیقی از نظر قالب شعری چار بیتی که همان دو بیتی است ولی با این تفاوت چهار مصرع دارد. خصوصا در لالائی مادران کاملا” مشهود است. که اشعار ٱن چهار مصرعی است. از دیگر انواع آواز معروف کاشمری میتوان از پادایرگی٫ آوازهائی در ارتباط به عروسی چون «حنا بندان» ٫ «به حمام بردن داماد» «اسب چوبی» و «مبارک » نام برد. در کاشمر آواز هائی که دارای قالب شعری چار بیتی هستند همانند «سرحدی» ٫ «مصیب» و.....که در این منطقه حائز اهمیت میباشند. از دیگر بخشهای ترانه و آواز در کاشمر که غالبا” در جنوب و شرق خراسان رایج است «اشتر خجه» ٫« سبزپری» ٫ «جمشیدی» و «گل نار » میتوان نام برد. از آهنگهای ضربی و ریتمک رایج در کاشمر « بی بی جان قرائی» ٫ «شهربانو» ٫ «کوهی» ٫ «آی نگار» و« گل نار» اسم برد. که دارای قالب اشعاری چار بیتی است . سازهای متداول در کاشمر دو تار ٫ دو سازه ٫ سورنا٫ نی٫ دهل ودایره میباشند.

موسیقی شمال خراسان

با توجه به نقشه شمال خراسان شهر های بجنورد٫ اسفراین ٫ دره گز ٫ قوچان و شیروان از موسیقی متناوعی بر خوردار هستند.. اگر چه فرهنگ موسیقائی این منطقه بسیار گسترده است ٫ اما هیچ گونه اسناد و مدارک از این نوع موسیقی مکتوب نشده و در دسترس نمی باشد که بتوان پژوهشگران و محققین در مورد این نوع موسیقی اظهار نظر نمایند. .تنها کتاب موجود در مورد موسیقی استان خراسان تالیف استاد دکتر محمد تقی مسعودیه میباشد که بنام موسیقی تربت جام است. البته گاهگداری در مجلات و نشریات مطالبی بر این اساس منتشرمیشثد که از نظر تخصصی فاقد اعتبار و روشنگری است و ساختار این نوع موسیقی را غیر حرفه ای بیان میدارند. در سالیان گذشته مستشرقین خارجی گاهگداری درخصوص آداب و رسوم بعضی از شهر های ایران مطالبی را به طبع میرسانند از جمله بطور اختصار گفتاری در موسیقی آن شهر و دیار . در باره موسیقی شمال خراسان یک مستشرق روسی بسال ۱۹۱۷-۱۹۱۰ در کتاب خود بنام مردم شناسی خراسان اشاره مختصری به موسیقی این منطقه کرده است که بی نقص نمی باشد. ساکنین شمال خراسان بیشتر مهاجران کرد وترک میباشند و موسیقی این ناحیه بخشی از موسیقی کوهپایه است ٫ برای مثال هزار مسجد ٫الله اکبر ٫ دامنه اتک و منطقه لائین . که در مقام مقایسه با موسیقی جلگه ای قوی تر ورسا تر و گاهی تند تر میباشد. نقطه مقابل موسیقی کوهپایه موسیقی جلگه مانند موسیقی قوچان است که عموما ملایم و نرمش خاصی دارد.در منطقه لائین ٫ میان کلات و دره گز و دامنه های هزار مسجد موسیقی این بخش گرایش نسبی به عرفان دارد. واز اشعار شعرای چون هی محمد درگزی ٫ جعفر قلی٫ هروخان تیرگانی و ابن غریب در موسیقی خود استفاده میکنند. شعرا و عارفان این ناحیه فارسی ٫ کردی٫ ترکی و عرب زبا ن هستند. نظر به موقعیت جغرافیائی شمال خراسان مردم این خطه در مقابل دشمنان و قومهای مهاجم پاسدار و مرزبان ایران بوده لذا این خصوصیات در ساختار موسیقی اثر مستقیم داشته است مانند الله مزار : آهنگی است که پس از غارت و کشتار و اسارت بر سر مزار عزیزان از دست رفته میخوانند.... دو قرسه : آهنگی است که پس از قتل عام و کشتار خوانده میشود ٫ تمام اجساد کشته شده را در یک میدان روی زمین جمع میکنند و سپس افراد دور این اجساد میگردند و ذکر میکنند که توام با رقص و آهنگ دوقرسه خواهدبود. انارکی : در مواقعی اجرا میگردد که بیگانگان به منطقه هجوم برده و تعدادی را به قتل رسانده. این مراسم توسط زنان انجام میگرد ٫ یعنی اجساد را در یک میدان جمع کرده و زنان نار و گریه میکنند . هرای: این آواز کوهستان و نماینگر زندگی پر سوز و گداز و آوارگی کرد ها میباشد که بهنگام سوگواری اجرا میکردند ٫ ولی به مرور زمان این نوع آواز دچار تحول ساختاری گشته و به عنوان آهنگ رقص اجرا میگردد که دارای حرکات موزون بوده و در واقع پشتوانه رزم مردان دلیر مردمان کُرد میباشد که بصورت شاد اجرا میگردد. مانند « های های رشید خان » که در مورد رشادت این سردار قوچانی بوده ولی در زمان کنونی موسیقی شاد این ناحیه است و یا آهنگ «هرای » که برای درگذشت «رضا قلی ئان ایلخانی زعفرانلو سروده شده ولی امروزه با حالت زیبائی با این آهنگ می رقصند.همانطورکه در مقدمه موسیقی خراسان اشاره شد. موسیقی کُردی شمال را کُرمانجی می نامند . کرمانج شمال شامل کُرد خراسان ٫ آذربایجان شرقی ٫ ترکیه ٫ شمال عراق٫ و سوریه است و کرمانج جنوبی را کُردهای ارومیه ٫ مهاباد٫ کردستان ٫ کرمانشاهان و سلیمانه عراق است. که از نظر گویش تفاوتهائی دارند. بطور نمونه آهنگ «لو» که از اصیل ترین و کهن ترین نغمه ایرانی است مختص کرمانج شمالی است. اشعار کُردی به صورت هجائی که تعداد هجا ها بین ۸ تا ۱۶ میباشد. آهنگ «لو» دارای ۱۱ تا ۱۶ هجا است و اغلب ترانه های عاشقانه در قالب ۸ هجائی هستند.نوازندگان شمال خراسان: را میتوان به سه گروه تقسیم کرد. ۱ـ عاشق ها ۲ـ بخشی ها ۳ـ لوطی ها .{عاشق ها}: از کهن ترین و با اصالت ترین نوازندگان این منطقه هستند که از ساز های سورنا ٫ قشمه کمانچه و دایره استفاده میکنند. در ضمن عاشق ها مجری توره به معنی تئاتر و نمایش هستند. که سناریو آن توام با موسیقی طنز و انتقادی است ودر وصف خان میباشد. {بخشی ها} نوازندگان٫آواز و داستان را به همراه ساز دو تار خود اجرا میکنند. که در بجنورد وشیروان و قوچان متداول است. بخشی ها روایت ها عامیانه را به همراه ساز خود به صورت آواز میخوانند . متن اشعار را بستگی به نوع مجلس انتخاب کرده و متناسب با رایط جوی محیط و مراسم است.{لوطی ها }نوازندگانی بودند حاوی پیام و خبر که با ساز دایره در کوی و برزن میخوانند و ناقل اخبار و رویداد بوده که به صورت شعر در آورده و با آهنگ اجرا میکردند . نسل لوطی ها منقرض شده است ولی تنها یادگار آنان نام آنهاست که ورد زبان مردمان این منطقه است.{ رقص} در شمال خراسان رقصهائی از قبیل یک قرسه٫ دو قرسه ٫ شیش قرسه و انارکی رایج است. که توسط عاشق ها با ساز سورنا و دهل وقشمه ٫ دایره و کمانچه اجرا میشود. رقص در شمال خراسان نشان دهند ه : حالات رزمی ـ چوب بازی ـ نیزه بازی ـ شمشیر بازی است. در مراسم کُشتی از شاخه های «کور اوغلی» که رزمی میباشد استفاده میکنند.